Homepage IFK - Intercultural Communication
Toen ik in 1988 begon, mij met Afrikaanse filosofie bezig te houden, werd mij door vele collega�s de vraag gesteld: Bestaat zoiets wel echt Afrikaanse filosofie? Wij zijn nu 14 jaar verder. En U zult het misschien niet geloven deze vraag wordt mij nog steeds vaak gesteld. Het is zelfs zo dat Duitse collega�s die al met mij in Afrika geweest zijn en met Afrikaanse filosofen gediscussieerd hebben, nu ineens zeggen, dat het traditionele Afrikaanse denken niet tot filosofie heeft geleid. Een Nederlandse cultuurfilosoof, die in vele delen van de wereld goed bekend is, de voormalige Leidse hoogleraar Van Peursen was er heel duidelijk over. Hij zei in een gesprek met mij over dit onderwerp: In Afrika bezuiden de Sahara bestaan belangrijke intellectuele tradities. Ik zou van wijsheid willen spreken. Filosofie kan men dit niet noemen. Want er zijn geen grote filosofische werken overgeleverd; er is in Afrika geen denker aan te wijzen die met Plato of Aristoteles, met Augustinus of Thomas, met Descartes of Kant, met Heidegger of Wittgenstein vergelijkbaar zou zijn.�
Dat zit dus heel diep. In de eerste helft van de 19e eeuw heeft de Duitse filosoof Hegel uitdrukkelijk gesteld: Afrika bezuiden de Sahara kent geen geschiedenis, geen religie op het niveau van het monothe�sme, geen hoog ontwikkelde cultuur en vooral geen filosofie. Uiteindelijk kwam hij tot de conclusie dat de Afrikaanse mensen geen mensen zijn in de volle zin van het woord. Daarom was Hegel ook in staat, het kolonialisme en de massale slavenhandel filosofisch te rechtvaardigen. Met deze opvattingen stond hij niet alleen; soortgelijke uitspraken zijn ook bij andere Franse, Engelse en Duitse filosofen uit die tijd te vinden. Hierdoor wordt het begrijpelijk dat het vooroordeel over de afwezigheid van filosofie in het traditionele Afrika zo hardnekkig is. Het is een teken van hoop, dat vanaf 1978 op de Wereldcongressen voor filosofie regelmatig een deel van het congres aan Afrikaanse filosofie wordt gewijd.�
De discussies tussen Afrikaanse en Nederlandse filosofen in de Rode Hoed hebben daarom nog steeds een piloot-functie. Zij kunnen helpen dat Afrikaanse filosofie in Nederland en in het Westen de erkenning vindt die zij verdient. Het bijzondere van de traditionele Afrikaanse filosofie, vergeleken met Europese, Indiase of Chinese filosofie, ligt daarin, dat zij primair mondeling is gepraktiseerd en overgeleverd. Dat is voor velen het struikelblok, waarom zij daarin geen echte filosofie willen zien. Het werpt inderdaad de vraag op, hoe wij van deze filosofische traditie iets kunnen weten, uit welke bronnen wij kunnen putten om haar te leren kennen. Dat is niet zo�n moeilijke vraag, maar wij moeten er wel even stil bij blijven staan. Dat denkers als filosofen worden erkend, die niet hebben geschreven, vinden wij ook in de Europese, Indiase of Chinese geschiedenis. Ik herinner alleen aan Sokrates, Buddha of Confucius, allemaal bekende filosofen die zelf niet hebben geschreven en die geen teksten hebben achter gelaten.
De mensen die in de traditionele Afrikaanse gemeenschappen de taak en functie van filosofen hebben gehad, heten sages, filosofische wijsheidsleraren. Dat kan op zijn Frans of op zijn Engels worden uitgesproken. Zij geven advies aan de chief van een dorp, aan familiehoofden of aan priv�-personen, die met moeilijke vragen zitten over de zin van het leven en van de wereld of over bepaalde beslissingen die zij moeten nemen waar zij zelf geen antwoord op kunnen geven. De sages helpen bij het vinden van dit soort antwoorden. Hierbij putten zij uit een voorraad aan kennis die zij zelf van hun leermeesters hebben meegekregen, en zij geven veelal advies in de vorm van een tamelijk algemene uitspraak die de vraagsteller nog naar zich toe moet trekken. Zij gebruiken bijvoorbeeld vaak spreekwoorden of vinden op het moment van hun raadgeving een formulering die dan in de betreffende taal een spreekwoord gaat worden.���
In 1980 heeft voor het eerst een Afrikaanse filosoof, Amadou Hampat� B� uit Mali, die bij een sage geleerd en later ook in Frankrijk filosofie gestudeerd heeft, een boek geschreven over het leven en de leer van zijn leermeester, die hij de sage van Bandiagara noemt. Bandiagara is de hoofdstad van het gebied van de Dogon, die in het huidige Mali wonen. Henry Odera Oruka uit Kenia is zelf de zoon van een sage en heeft in Zweden en in de Verenigde Staten van Amerika filosofie gestudeerd. Als hoogleraar aan de Universiteit van Nairobi heeft hij een onderzoeksproject opgezet om zo veel mogelijk in Kenia levende sages op te zoeken, te interviewen en hun filosofische opvattingen op schrift te stellen. Want, dat was ook de grote zorg van Hampat� B�, de filosofische gedachten van de sages die nu niet worden opgeschreven, verdwijnen voor goed uit geheugen van de mensheid. Met de introductie van het schrift in de Afrikaanse landen sterven namelijk de mondelinge overleveringen uit.������
Naast de inventarisatie van de opvattingen van de sages kan men de taal, met name de opbouw van de taal, de spreekwoorden en de mythes gebruiken om de filosofie zichtbaar te maken die erin besloten ligt. Andere bronnen van traditionele Afrikaanse filosofie zijn de orale literatuur, de kunst en de religie. Ik zal dit hier en nu niet nader toelichten. Een andere vraag is belangrijker voor de discussies tussen Afrikaanse en Nederlandse filosofen, die met de huidige discussie tussen Mogobe Ramose en mij zullen beginnen. Ik bedoel de vraag, hoe de traditionele Afrikaanse filosofie doorwerkt naar de huidige filosofie-beoefening in dit deel van de wereld. Op de Afrikaanse universiteiten wordt voor 80 � 90 procent Westerse filosofie bedreven, zowel in het onderwijs als ook in het onderzoek. Hierbij is het interessant te zien, welke keuzes de Afrikaanse filosofen uit de Westerse traditie van de filosofie maken. Het hangt misschien samen met het werk van de sages dat bij deze keuzes praktische vraagstukken, problemen van de ethiek en van de sociale filosofie op de voorgrond staan.��
Problemen die in het huidige Afrika hoog op de agenda staan en door filosofen worden aangegrepen zijn de bestrijding van armoede, van de ziekte aids en van de corruptie. Deze problemen zijn alleen begrijpelijk, als men ziet hoe zij voortkomen uit de veranderingen van de traditionele samenleving in de Afrikaanse dorpen en steden en het verlies van de normen en waarden die in deze samenleving geldig waren. Ubuntu is een sleutelwoord in deze constellatie van problemen. Het gaat hierbij niet om een begrip, dat bondig omschreven kan worden. Ubuntu zegt iets over de verhouding tussen mensen, zoals die in de Afrikaanse traditie gedacht en geleefd wordt. De mens bestaat niet primair als individu, maar als medemens. Een bekende samenvatting van ubuntu, die tevens het verschil met het Westerse denken benadrukt, wordt vaak geformuleerd: �Ik ben omdat wij zijn�. Maar Mogobe Ramose kan en zal de betekenis van ubuntu veel beter uitleggen dan ik het zou kunnen doen. Ik wil er alleen op wijzen, dat de ubuntu-gedachte een traditionele Afrikaanse waardenvoorstelling is die nu nog leeft en die voor de oplossing van de problemen van het huidige Afrika als uitgangspunt kan dienen. De discussie die wij straks gaan voeren en de volgende discussies over Afrikaanse filosofie in de Rode Hoed zouden duidelijk moeten maken, wat met behulp� van het woord of het principe van ubuntu kan worden bereikt.
Wat wij in de discussies tussen Afrikaanse en Nederlandse filosofen willen laten zien, gaat echter nog ��n stap verder. De ubuntu-gedachte is niet alleen vruchtbaar om voor de oplossing van de nijpende Afrikaanse problemen een weg te wijzen. Hij kan ook voor het Westen en voor de overige delen van de wereld iets betekenen. Ik zou zo ver willen gaan te zeggen dat ubuntu een belofte van Afrika aan de wereld is. Als wij begrijpen dat ons bestaan als individuen niet mogelijk is zonder de gemeenschap waarin wij leven, zal dit kunnen helpen de schaduwkanten van de democratie te vermijden. En wij kunnen de betekenis van de democratie voor de wereld beter duidelijk maken als ook de relaties van Europa tot de overige wereld vanuit het ubuntu-principe opnieuw worden doordacht.
Er is dus veel te doen. Ik zou zeggen: laten wij aan werk gaan en allereerst beter leren begrijpen wat de ubuntu-gedachte inhoudt. Niemand die ons daarover beter zou kunnen voorlichten dan mijn vriend en collega Mogobe Ramose.
Heinz Kimmerle
Homepage IFK - Intercultural Communication
Galerie Inter Homepage